استان همدان همچون استان‌های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز خوربران کشور و با ۲۱۷۲ کیلومتر چارگوش پهنا کمابیش ۲/۱ درصد همگی گستره ایران را تشکیل‌می‌دهد.
رشته کوه‌های زاگرس و بلندی‌ها الوند که از اباختر خوربری همدان به اخشتر شرقی این استان امتداد‌و بلندی‌ها و کوه‌های گرمه و سرده، لشگردر، آلمابولاق، سیاه‌دره، چل تابالغان، بهارلو، بوقاطی، آلماباغ، گری، گرمی و بزرگ گرمز دستاویزی شده‌اند که بیشتر شهرهای این استان در بلندی‌ها راستی گیرند و به انگیزه شرایط اقلیمی‌و طبیعی، تقریباً‌در سراسر روزگاران سال وزش باد در سطح استان دنباله دارد.
آب و هوا در مناطق مرتفع کوهستانی سرد و در مناطق جنوبی تقریباً معتدل و کوهستانی می‌باشد. زمستان‌های همدان سرد و طولانی و اکثراً بیش از ۴ ماه در سال یخبندان است.
همدان در تمام ایام زمستان دارای شرایط طبیعی مناسبی برای علاقمندان به ورزش‌های زمستانی مثل اسکی است. پیست اسکی تقریباً وسیع و مجهز آن تا ماه‌های اولیه‌ی بهار مورد استفاده علاقمندان قرار می‌گیرد و همه ساله جمع کثیری از علاقمندان به منظور استفاده از امکانات این ورزش مفرح به همدان مسافرت می‌نمایند، اما بهترین زمان برای کسانی که قصد سفر تحقیقی یا تفریحی و بازدید از جاذبه‌های تاریخی و باستانی همدان را دارند با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوای منطقه از اواخر اردیبهشت تا اواخر مهرماه است.
در این ایام علاوه بر سرسبزی و زیبایی و طبیعت پرگل و گیاه این استان، تابش خورشید و گرمای هوا بسیار مطلوب و دلچسب است.
استان همدان با آن که فاقد منابع آبی، هم چون دریا و دریاچه است، به علت وجود رشته کوه‌هایی چون زاگرس و الوند و دیگر قلل سر به فلک کشیده و برف‌گیری آنها که در بیشتر ایام قلل آنها، پوشیده از برف می‌باشند. ذوب تدریجی برف‌های زمستانی در فصل گرما و تابستان رودها و تالاب‌ها و سراب‌ها و چشمه‌های متعددی را بوجود می‌آورند. بعضی از سراب‌ها و تالاب‌های همدان عمری به درازای ده‌برابر آثار باستانی چند هزار ساله این استان دارند، مثل تالاب زیبای «گردخورده» یا «آق گل» که زمین‌شناسان طول عمرش را ۴۰ هزار سال تخمین زده‌اند و حدوداً ۵/۱۷ کیلومتر مربع وسعت دارد یا تالاب پیر سلیمان که هر دو تالاب با پوشش گیاهی فراوان در بهار و تابستان مأمن انواع اردک، فلامینگو، مرغ باران، آب چلیک، کاکانی، حواصیل، غاز و دیگر پرندگان مهاجری هستند که از روسیه، قفقاز، کشورهای اسکاندیناوی و دیگر نقاط اروپایی و آسیایی به این منطقه می‌آیند.
کشاورزی و باغداری در این استان رونق دارد. کشت آبی و دیم معمول است گندم و جو، سیب‌زمینی، چغندر قند از عمده محصولات کشاورزی همدان هستند.
محصول گردوی همدان، مخصوصاً گردوی تویسرکان بی‌نظیر است.
وجود رشته کوه‌های کهنسال، بارندگی فراوان، ساختار طبیعی و عوامل دیگر در طول هزاران سال موجب ایجاد غارهای متعددی گردیده که بعضی از آنها به علت اقامت انسان در دوران‌های مختلف جنبه‌ی تاریخی دارد و بعضی دیگر به جهت برخورداری از بلوره‌ها و قندیل‌ها و اشکال مختلفی که بوسیله استالاکتیت و استالاگمیت بوجود آمده، زیبایی و شکوهی دیدنی دارد.
استان همدان شامل ۱۶ شهر و شهرستان به اسامی همدان، نهاوند، تویسرکان، ملایر، کبودرآهنگ، اسدآباد، بهار و رزن و ۱۸ بخش و مرکز آن شهر همدان است.
●همدان
شهر همدان دارای تاریخ و پیشینه‌ای کهن است. احداث و بنای اولیه‌ی آن را بیش از ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.این شهر به دستور دیاکو پادشاه مقتدر ماد بنا شد و او پس از پایان کار احداث و ساختمان کاخی عظیم که دارای قلاع و دژهای متعدد بود، آنرا پایتخت و محل خزانه‌ی خود قرار داد و نام هگمتانه را بر آن نهاد.
درباره‌ی چگونگی ایجاد هگمتانه مورخین یونانی نوشته‌اند: دیاآکو پس از انتخاب محلی در کنار کوه الوند (اورتت یا اورنتس) جهت مرکز حکومت خود شهر و کاخی عظیم که شامل هفت قلعه‌ی تو در تو بود احداث کرد. مهمترین و مستحکم‌ترین قسمت این کاخ، قلعه‌ی هفتم بود که داخل آن کاخ پادشاه و خزانه قرار داشت و آنرا اگباتابا نامید. یونانی‌ها واژه‌ی «هگمتانه» یا «هنگمتانه» را که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع است اکتابانا می‌نامند.
این واژه در آثار به جای مانده به زبان ارمنی «اهمتان» و در زبان سریانی و پهلوی «اهمدان» آمده و در گویش نویسندگان عرب «اهمدان» به همدان تبدیل گردیده است.
می‌گویند در تورات نیز نامی از «احتمانا» آمده که به احتمال زیاد همان هگمتانه می‌باشد.
تپه‌ی باستانی هگمتانه که در مرکز شهر همدان قرار دارد، بقایای شهر باستانی هگمتانه پایتخت عهد کاسی‌ها، مادها و هخامنشیان است. در کاوش‌های باستانی که در این تپه انجام گرفته آثار بسیار با ارزش و گرانبهایی از دوران باستانی این شهر به دست آمده است.
هگمتانه یا همدان در طول عمر چند هزار ساله‌ی خود با فراز و نشیب و حوادث و وقایع زیادی روبرو شده، و دوران‌های سخت یا آرامی را پشت سر گذاشته و بارها ویران و آباد شده است.
هگمتانه برای اولین بار در دوران حکومت بخت‌النصر و به دستور او به کلی ویران شد ولی هنگامی که داریوش بزرگ زمام امور را به دست گرفت، بر بازسازی و ترمیم ویرانی‌ها و آبادانی آن همت گماشت و بعدها در دوران حکمرانی اشکانیان و ساسانیان، با احداث کاخ‌ها و قصرهای باشکوه برای اقامت پادشاهان اشکانی و ساسانی این شهر به اوج عظمت و آبادانی و زیبایی خود رسید، اما:
با پیروزی اعراب نه تنها کاخ‌های سلطنتی تخریب بلکه تمام شهر به طور کامل ویران شد. این تسلسل آبادانی و ویرانی، حمله و تاراج و ترمیم خرابی و بازسازی، قرن‌های متمادی تا سال ۱۱۳۵ هجری ادامه یافت و از آن سال به مرور ثبات و ایمنی نسبی یافت و چون در مسیر جاده‌ی ابریشم و راه‌های اصلی منطقه‌ی غرب کشور قرار داشت به زودی به صورت یکی از مراکز بازرگانی درآمد.
در شهر همدان و دیگر شهرهای این استان بقایای آثار باستانی و تاریخی فراوانی مثل کتیبه‌ها، برج‌ها، کاخ‌ها و… وجود دارد که یادآور دوران عظمت و شکوه ایران باستان می‌باشد. تپه‌ی باستانی هگمتانه در سال ۱۹۱۳ میلادی توسط یک هیأت فرانسوی که از سوی موزه لوور پاریس ماموریت یافته بود، مورد کاوش و حفاری باستان شناسی قرار گرفت. در حفاری‌های انجام شده علاوه برکشف اشیاء با ارزش عهد باستان، آثاری به دست آمد که نمودار وجود شبکه‌ی منظم آبرسانی در شهر باستانی هگمتانه بود و در کاوش‌هایی که در سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۰ انجام گرفت، یکی دیگر از کهن‌ترین آثار تمدن بشر یعنی حصار طولانی و دو برج عظیم این شهر کشف شد.
●کتیبه‌های گنج‌نامه
در ۵ کیلومتری همدان و در دامنه‌های الوند دره‌ی باصفای عباس‌آباد قرار دارد که کتیبه‌ها و آبشار گنج‌نامه نیز در امتداد همین دره واقع شده است.
در این دره سنگ نبشته‌هایی از زمان داریوش اول هخامنشی برجای مانده که گفته می‌شود پس از اتمام کار سنگ نبشته‌های بیستون به دستور داریوش برسر راه هگمتانه که پایتخت تابستانی هخامنشیان و در مسیر جاده‌ی شاهی قرار داشت کار نقر و حتک آن انجام گرفته است.
هر یک از این کتیبه‌ها به سه زبان فارسی باستانی، اعیلامی یا شوشی، بابلی و به خط میخی مادی یا هخامنشی می‌باشد.
در گذشته با توجه به این که گفته می‌شد خزانه‌ی هخامنشیان در هگمتانه قرار داشته تصور عمومی بر این بود که سنگ نبشته‌ها، راهنمای محل خزانه و گنج‌های داریوش است ولی پس از آن که باستان شناسان فرانسوی و انگلیسی موفق به ترجمه‌ی آنها شدند، محرز شد که سنگ نبشته‌ها راز مکتوب گنج نیست بلکه ورقی از تاریخ باستانی ایران است.
یکی از این دو کتیبه مربوط به داریوش هخامنشی و دیگری مربوط به خشایار شاه می‌باشد. ترجمه‌ی کتیبه داریوش چنین است.
«خدای بزرگ است اهورمزدا، که این سرزمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی برای مردم آفرید که داریوش را شاه کرد، شاهی از بسیاری، فرمانروایی از بسیاری..
منم داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه سرزمین‌هایی که نژادهای گوناگون دارند، شاه سرزمین دور و دراز، پسر ویشتاسب هخامنشی»
و کتیبه‌ی دیگر که مربوط به خشایار شاه و در قسمتی پایین‌تر از کتیبه‌ی داریوش قرار دارد، قسمت اول متن آن همان متن کتیبه‌ی داریوش است ولی در جملات آخر پس از شاه شاهان نوشته شده «شاه کشورهای دارای ملت‌های بسیار، شاه این سرزمین بزرگ، دور دست پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی»
●مقبره استرومردخای
مقبره‌ی ملکه خشایار شاه و عمویش «استرومردخای» در مرکز شهر همدان قرار دارد.
ساختمان اولیه‌ی آرامگاه حدود ۱۲ قرن پیش توسط کلیمیان به پاس خدمات استرومردخای احداث شد و بعدها، بارها تجدید بنا گردید و ساختمان فعلی، احتمالاً در قرن هفتم هجری به جای بنای قبلی که متعلق به قرن سوم هجری بوده، احداث گردیده است.
در داخل بنای آرامگاه، دو صندوق منبت‌کاری گران قیمت وجود دارد که هریک بر روی قبری قرار گرفته است. این دو قبر را به استرومردخای نسبت می‌دهند و براساس روایات موجود استر با نفوذ خود مانع کشتار کلیمیان در زمان خشایار شاه شده است.
طشیر سنگی
شیر سنگی که بیش از ۲ متر طول و یک متر و ۲۰ سانتیمتر عرض و اندازه ارتفاع سینه‌اش می‌باشد یکی دیگر از آثار باقی‌مانده‌ی عهد باستان است.
این شیر که پاهایش شکسته و مفقود شده و گذشت ایام خسارت‌هایی به بدنه‌اش وارد ساخته، کاملاً زیبایی و صلابت خود را حفظ کرده است.
در مورد زمان ساخت شیر سنگی، روایات متفاوتی وجود دارد که از دوره‌ی پارت‌ها و مادها شروع و به دوران اسکندر ختم می‌شود، اما قوی‌ترین نظریه اینست که این مجسمه و قرینه‌اش در زمان اشکانیان در دو طرف دروازه نصب بوده‌اند.●آرامگاه شیخ‌الرییس
آرامگاه دانشمند، فیلسوف، طبیب مشهور ایران شیخ‌الرییس ابوعلی سینا در میدان بوعلی واقع شده و یکی از زیباترین بناهایی است که از سنگ گرانیت ساخته شده است.
ساختمان آرامگاه ابوعلی سینا با الهام از گنبد کاووس در سال ۱۳۲۵ آغاز شد و ساخت آن ۵ سال به طول انجامید و همزمان با هزارمین سال تولد شیخ‌الرییس افتتاح گردید.
●دریاچه و سد اکباتان
دریاچه و سد اکباتان که به منظور تامین بخشی از آب شرب و کشاورزی احداث گردیده حدود ۱۱ کیلومتر با همدان فاصله دارد و به دلیل نزدیکی به شهر و فضای سبز اطراف دریاچه، یکی از تفرجگاه‌های زیبا و مورد توجه اهالی و مسافران است.
●تپه‌ی عباس‌آباد
تپه‌ی عباس‌آباد یا نقارخانه درگذشته از موقعیت خاصی برخوردار بوده و هرحاکمی که تغییر سمت می‌یافته است بر بالای آن جهت اطلاع مردم طبل و نقاره می‌نواخته‌اند.
در سال‌های اخیر با احداث استخر، آبشار، بالابر (قله سی‌پر) و تأسیسات تفریحی و پذیرایی و اسکان بر روی تپه، آن را به صورت یک مجتمع تفریحی، اقامتی، سیاحتی جذاب درآورده‌اند.
●جاذبه‌های دیگر
از دیگر جاذبه‌های تاریخی و طبیعی و دیدنی همدان می‌توان از قبر اسکندر، پل شکسته، برج قربان، آرامگاه بابا طاهر، تپه‌ی حاج عنایت، گنبد علویان و… نام برد.
●نهاوند و تپه‌کیان
نهاوند نیز از شهرهایی می‌باشد که دارای پیشینه‌ای کهن و باستانی است.
در ۱۷ کیلومتری نهاوند، تپه‌ی باستانی کیان در حوالی روستایی به همین نام قرار دارد که قدمت آن به بیش از ۵۷۰۰ سال می‌رسد.
براساس اظهار نظر مورخان و به استناد تحقیقات پروفسور رمان کریشمن در ۵۵۰۰ تا ۵۷۰۰ سال پیش در این محل قومی می‌زیسته که تمدنی نظیر تمدن بین‌النهرین داشته است و بعدها اقوام اروپایی جای آنها را گرفته و تمدن جدید و شکوهمندی بوجود آورده‌اند.
نهاوند همزمان با انقراض هخامنشیان مورد حمله‌ی اسکندر قرار گرفت ولی دژ محکم و مقاومت مردانه مردم نهاوند مانع از آن شد که اسکندر بتواند شهر را تسخیر کند، ولی سلوکیان موفق به فتح آن شدند و بعدها با توجه به موقعیت سوق‌الجیشی نهاوند، یزدگرد سوم دژ محکمی در آن بنا کرد که تابستان و مدتی از سال را در آن به سر می‌برد.
با حمله‌ی سپاه اسلام به ایران و موفقیت‌هایی که به دست آوردند، در سال ۱۸ یا ۲۱ هجری به نهاوند رسیدند. بر سر تسخیر قلعه معروف دماوند جنگ سختی بین سپاهیان اسلام به فرماندهی نعمان بن مقرن و سپاهیان ساسانی به فرماندهی فیروزان درگرفت و در این پیکار نعمان کشته شد و سپاه اسلام از پیشروی باز ماند ولی در نهایت، جنگ به شکست مدافعین قلعه‌ی دماوند و پیروزی سپاهیان اسلام انجامید و به جهت اهمیت این فتح اعراب آن را فتح الفتوح نامیدند.
نعمان بن مقرن فرماندهی سپاه اسلام را پس از کشته شدن، در نزدیکی محل کارزار به خاک سپردند. بعدها بر روی آن مقبره‌ای بنا کردند که اینک به مقبره‌ی بابا پیره معروف است و در ۸ کیلومتری نهاوند قرار دارد.
در سال ۱۹۳۶ به دنبال کشف سفال‌های با ارزشی در تپه‌های کیان از سوی موزه لوور پرفسور کریشمن با هیأتی ماموریت یافت تا کاوش‌ها و تحقیقاتی را در منطقه به عمل آورد.
این هیأت در سال ۱۳۱۰ در سطح وسیعی تا عمق ۱۹ متر حفاری‌هایی را به عمل آورد و پس از اتمام کار نتیجه‌ی کاوش‌ها و تحقیقات خود را که نشانگر وجود ۵ دوره تمدن در این منطقه بود، منتشر ساخت.
براساس این تحقیقات طبقه‌ی اول مربوط به ۳۱۰۰ تا ۳۴۰۰ سال پیش می‌باشد.
طبقه‌ی دوم مربوط به ۳۴۰۰ تا ۳۸۰۰ سال قبل و دوره‌ی آثار بنایی است.
طبقه‌ی سوم مربوط به ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال پیش یعنی دوره‌ی هم عصر با جزایر اژه و بالکان می‌باشد.
طبقه‌ی چهارم مربوط به ۵۵۰۰ سال قبل، هم عصر با تمدن شوش می‌باشد.
طبقه‌ی پنجم مربوط به ۵۷۰۰ سال پیش، دوره‌ی هم عصر با تمدن عیلام که در عمق ۵/۷ تا ۱۹ متری قرار دارد.
در این حفاری‌ها، مقادیری انواع ظروف، مجسمه، وسایل گلی، سفال، فلزی و وسایل زمینی مثل دستبند و گردن‌بند و وسایل نبرد همچون سرنیزه، تبر، پیکان، خنجر و … به دست آمد.
نقوش، طرح، رنگ و اشکال زیبای سفالینه‌های مکشوفه، معرف فرهنگ، تمدن، عهد و دوران تاریخی آن بود.
قسمت عمده‌ی این آثار با ارزش و گرانبها به عناوین مختلف به خارج از کشور و موزه‌ی لوور پاریس انتقال یافت و تعدادی نیز در اختیار ایران قرار گرفت.
●تپه‌ی باستانی بابا قاسم
از دیگر آثار برجای مانده از دوران باستان، تپه‌ای است که چون قسمتی از روستای بابا قاسم بر روی آن بنا شده، به بابا قاسم معروف است.
در بالای این تپه، بقایای قلعه‌ای از دوران اشکانی وجود دارد که نام اولیه‌ی آن به درستی معلوم نیست، ولی از قرون گذشته به قلعه‌ی سرسام گبری معروف است.
●خواجه نظام‌الملک
از دیگر آثار موجود در نهاوند می‌توان از مقبره‌ی خواجه نظام‌الملک، وزیر مقتدر ملکشاه سلجوقی، نام برد.
خواجه نظام‌الملک هنگامی که عازم بغداد بود، در راه مورد سوء قصد یکی از فداییان اسماعیلیه قرار گرفت و کشته شد. جنازه‌ی خواجه به نهاوند انتقال یافت و در این شهر دفن شد.
نهاوند در زمان قاجار مورد بی‌مهری قرار گرفت و به دستور ناصرالدین شاه دژ باستانی و تاریخی آن را تخریب کردند. نهاوند علاوه بر جاذبه‌های تاریخی و باستانی دارای مناطق و جاذبه‌های دیدنی طبیعی متعددی است.
سراب‌های زیبا و دیدنی کیان و فارسیان و باقی مانده‌ی جنگل‌های زاگرس با درختانی پانصد ساله از آن جمله است. سراب کیان باقی‌مانده جنگل زاگرس که حدود ۲۰۰ هکتار وسعت دارد در ۲۵ کیلومتری شهر نهاوند قرار دارد.
●ملایر
شهر فعلی ملایر در زمان فتحعلی‌شاه قاجار توسط محمدعلی میرزا دولتشاه احداث گردید و مدتی نیز دولت‌آباد نامیده می‌شد.
ولی آثار و ابنیه‌ی برجای مانده در گوشه و کنار و اطراف ملایر مثل دژ گوراب و تپه‌ی نوشیجان حکایت از شهری با قدمتی چندهزار ساله دارد.
تپه‌ی باستانی نوشیجان واقع در ۲۰ کیلومتری ملایر در سال ۱۳۴۶ هجری قمری مورد حفاری‌های باستان‌شناسی قرار گرفت که در نتیجه آثار آتشگاه، تالار ستون‌دار، معبد مرکزی و تالارهای جنبی آن به همراه مقادیری ابزار و آلات مربوط به دوران‌های گذشته کشف و در بررسی‌هایی که به عمل آمد، روشن شد در این منطقه، دو یا سه دوره‌ی فرهنگی تاریخی وجود داشته که اولین آن مربوط به دوره‌ی مادها و قرن‌های ششم تا هشتم پیش از میلاد است.
در ۱۰ کیلومتری ملایر نیز آثار باقی مانده از قلعه‌ای وجود دارد که به قلعه‌ی یزدگرد معروف است و گفته می‌شود که مدت‌ها محل اختفای یزدگرد سوم بوده است.
●تویسرکان
نام این شهر جمع اسم دو روستا به اسامی توی و سرکان است که در نزدیکی شهر «رودآور» قرار داشته‌اند. رودآور شهر آباد و پرجمعیتی در گذشته بود که با حمله مغول ویران شد. در این حمله آن عده از اهالی که جان سالم به در می‌برند به سه قصبه‌ی اطراف یعنی توی، سرکان و شگان روی می‌آورند.
توی که مدفن حضرت جبقوق نبی است به دنبال ویرانی روستای شگان در زلزله‌ای که روی داد بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داد و به تدریج وسعت یافت و به شهری آباد تبدیل شد که همین تویسرکان امروز است.
وجود مقبره جبقوق نبی که در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌زیسته، نزدیکی شهر تویسرکان با محل قدیمی شهر رودبار قرار دارد، به علاوه آثار بدست آمده در محدوده‌ی شهر نیز نشانگر قدمت آن است.
جبقوق نبی که نامش در کتاب تورات (عهد عتیق) آمده یکی از پیامبران قوم بنی‌اسراییل است.
جبقوق نبی هنگام حمله بنوکد نصر به اورشلیم با جمعی از یهودیان اسیر و به بابل انتقال یافت و سال‌ها در بند و زندان بود ولی با فتح بابل توسط کورش و آزادی یهودیان به ایران آمد و تا هنگام مرگ در حوالی اکباتان اقامت گزید.
●اقوام و زبان
در استان همدان اقوام فارس، کرد، ترک و لر با فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود زندگی می‌کنند و سخن می‌گویند اما زبان فارسی رواج کلی دارد اکثر قریب به اتفاق مردم استان با دو زبان تکلم می‌کنند، یکی زبان فارسی و دیگری زبان قومی و محلی خود.
صنایع دستی، سوغات همدان
صنعت سفال‌گری و سرامیک در همدان ریشه ۷۰۰ ساله دارد و در اغلب شهرهای استان خاصه در لالچین صدها کارگاه بزرگ و کوچک به تولید اشتغال دارند.
محصولات سفال و سرامیک همدان، گذشته از جنبه‌ی مصرفی آن به علت برخورداری از تنوع، رنگ، نقش و طرح از جنبه‌های هنری و زیبایی نیز برخوردار است، به همین جهت قسمت اعظم تولید آن به نقاط مختلف در داخل یا خارج کشور صادر می‌گردد.
به علاوه قالی‌بافی، گلیم بافی، گیوه‌بافی تولید لباس‌های محلی و عشایری و پوستین دوزی نیز رواج دارند و از جمله سوغات همدان به شمار می‌آیند.
●بازار
یکی از مراکزی که بیشتر گردشگران و مسافران به آن سر می‌زنند «بازار» است.
شهرهای همدان نیز مثل اکثر شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها دارای بازارهای سنتی و مدرن می‌باشند، اما مهمترین و بزرگترین بازار این استان در شهر همدان قرار دارد که شامل ۳۶ بازار اختصاصی و راسته‌ی بازار و ۲۶ کاروانسرا و سرا و پاساژ است که قسمت عمده‌ی آن به سبک معماری دوره‌ی قاجاریه و قسمتی نیز مدرن و با ساخت و ساز جدید است. از جمله بازارهای معروف و قدیمی همدان بازار زرگرها، بازار کفش دوزها، بازار صحاف‌ها، بازار صندوق‌سازها، بازار نجارها، بازار و کاروانسرای گلشن که محصولات عرضه و تولید البسه می‌باشند. بازار حلبی‌سازها که در آن علاوه بر تولید صنایع فلزی، وسایل گرمازا و سرمازا مثل بخاری و کولر و متعلقات آنها نیز عرضه می‌گردد.
بازار چاقوسازها که محل ساخت و عرضه‌ی انواع چاقو، کارد، قیچی، کلید، قفل و غیره می‌باشد. بالاخره بازار آهنگرها، زنجیرسازها، چلنگرها، پالان دوزها، گونی‌فروش‌ها، حلاج‌ها، رزین‌برها، شیشه‌برها و بالاخره بازار کهنه‌فروش‌ها و… می‌باشد.
